Αρχαίοι χρόνοι

Η χρονολογία ίδρυσης της αρχαίας Καβάλας δεν είναι γνωστή από τις ιστορικές πηγές. Ωστόσο νεότερες έρευνες αποδεικνύουν ότι οι κάτοικοι της Θάσου, στα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. μαζί με νέους μετανάστες από την Πάρο ίδρυσαν τη Νεάπολη στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τις θρακικές επιδρομές.

Η αρχαία Νεάπολη, λόγω της προνομιακής γεωγραφικής της θέσης, ήταν αξιόλογο λιμάνι. Ήταν δρόμος προς την εύφορη περιοχή του Δάτου και το χρυσοφόρο Παγγαίο. Ήταν ο δρόμος που οι Πέρσες χρησιμοποίησαν για την εκστρατεία τους κατά της Ελλάδας και οι Μακεδόνες Βασιλείς, Φίλιππος ο Β' και ο Μ. Αλέξανδρος, για να υποτάξουν τις ελληνικές πόλεις της Θράκης. Η ζωή στη Νεάπολη αρχίζει γύρω στα 650-625 π.Χ., ενώ η πρωταρχική λατρεία στην πόλη ήταν αυτή της πολιούχου θεάς της Παρθένου.
Απόδειξη της αυτονομίας της πόλης είναι η αργυρά νομισματοκοπία που αρχίζει λίγο πριν το 500 π.Χ.. Τα πρώτα αυτά νομίσματα, οι λεγόμενοι στατήρες, έχουν κύρια παράσταση το αποτρόπαιο άγριο κεφάλι της Γοργούς και στην άλλη πλευρά ένα έγκοιλο τετράγωνο.
Γίνεται μέλος της Αθηναϊκής συμμαχίας έπειτα από την μάχη των Πλαταιών και την αποχώρηση των Περσών. Η αναφορά της στους αθηναϊκούς φορολογικούς καταλόγους γίνεται από το 454/453 π.Χ. με σταθερή εισφορά στο ταμείο της Συμμαχίας 1.000 δρχ. το χρόνο.
Το 340 π.Χ. την καταλαμβάνει ο Φίλιππος και γνωρίζει μεγάλη ακμή ως επίνειο των Φιλίππων.

Ρωμαϊκοί χρόνοι

Το 189 π.Χ. ο ύπατος Manlius Vulso επιστρέφοντας από την εκστρατεία του κατά του Αντιόχου της Συρίας περνά από τη Νεάπολη. Ενώ το 42 π.Χ. οι δημοκρατικοί αρχηγοί Βρούτος και Κάσσιος τη χρησιμοποιούσαν σαν βάση του στόλου τους, στη δραματική σύγκρουση των Φιλίππων με τις κοσμοϊστορικές συνέπειες που καθόρισαν την τύχη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Το 49 μ.Χ. φτάνει στη Νεάπολη ο Απόστολος Παύλος αρχίζοντας τη Χριστιανική διδασκαλία στον ευρωπαϊκό χώρο. Η θέση της ως σημαντικό εμπορικό λιμάνι και κόμβος της Εγνατίας Οδού ενισχύεται από τους Ρωμαίους, αλλά το 396 μ.Χ. καταστρέφεται απο τους Γότθους.

Βυζαντινοί χρόνοι

Το όνομα της πόλης αλλάζει και από Νεάπολη γίνεται Χριστούπολη. Αυτό συμβαίνει πιθανόν στις αρχές 8ου - 9ου αιώνα μ.Χ..
Όταν άρχισαν να οργανώνονται τα θέματα του Βυζαντινού κράτους, η Χριστούπολη ανήκει στο θέμα του Στρυμόνα, που περιλαμβάνει την περιοχή του Στρυμόνα μέχρι τον ποταμό Νέστο. Τον 9ο και τον 14ο αιώνα, όταν οι Σλάβοι έκαναν επιδρομές στην περιοχή, η Χριστούπολη έμενε πάντα το τελευταίο οχυρό της περιοχής, φραγμός στους επιδρομείς και το μοναδικό λιμάνι που εξασφάλιζε τις επικοινωνίες με τη Θεσσαλονίκη. Το 1193, έπειτα από την κατάλυση του βυζαντινού κράτους από τους Φράγκους η πόλη περνά στα χέρια των Λομβαρδών που την ανακαινίζουν.

Τουρκοκρατία

Οι Τούρκοι κυρίευσαν την Χριστούπολη το 1387. Για τέσσερα χρόνια από το 1387 ως το 1391, τη διοίκηση της πόλης αναθέτουν στον άλλοτε Δεσπότη Θεσσαλονίκης Μανουήλ Παλαιολόγο, ώσπου το 1391 την καταλαμβάνουν και την καταστρέφουν. Το 1425 το κάστρο της Χριστούπολης δέχεται τα χτυπήματα των Ενετών που τελικά το κυριεύουν. Η Ενετική κατοχή όμως κρατά λιγότερο από ένα μήνα, γιατί οι Τούρκοι επιστρέφουν και έπειτα από πολιορκία 20 ημερών την ξανακυριεύουν. Αλλάζει όνομα γύρω στο τέλος του 15ου αιώνα με αρχές του 16ου και αναφέρεται πλέον ως Καβάλα.
Γύρω στο 1530 αρχίζουν να γίνονται στην Καβάλα μεγάλα έργα, που αλλάζουν την όψη του τόπου και της νέας πόλης. Τότε με εντολή του Σουλεϊμάν Β' του μεγαλοπρεπούς, η πόλη επεκτείνεται προς το λιμάνι και κτίζεται ένας νέος περίβολος. Εκτός αυτού, στη θέση του παλιού τειχίσματος υψώνεται ένα από τα εντυπωσιακότερα μνημεία της Καβάλας, το υδραγωγείο γνωστό ως Καμάρες.
Τον Απρίλιο του 1611 πέντε πειρατικές γαλέρες του Δούκα της Φλωρεντίας καταφθάνουν στο λιμάνι της Καβάλας. Αποβιβάζονται και προσπαθούν να καταλάβουν το φρούριο, όμως αποτυγχάνουν.
Στις αρχές του 18ου αιώνα το λιμάνι της Καβάλας και η εμπορική σημασία του μεγαλώνει όλο και περισσότερο. Η Καβάλα είναι ο τόπος που χρησιμοποιείται για την αποθήκευση των εμπορευμάτων της Σμύρνης και της Αιγύπτου καθώς και των προϊόντων της Θάσου και των υπόλοιπων νησιών του Αιγαίου. Στο λιμάνι της επίσης φορτώνονται και οι μπάλες των κανονιών που κατασκευάζονταν στην Ελευθερούπολη με προορισμό την Κωνσταντινούπολη. Η ανάπτυξη της πόλης και του λιμανιού, συνεχίζεται και τον 19ο αιώνα. Το ελληνικό στοιχείο πληθαίνει και οι Έλληνες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην οικονομία και το εμπόριο της περιοχής.
Στο τέλος του 19 ου αιώνα, η ελληνική κοινωνία της Καβάλας είναι πιο ισχυρή από ποτέ. Ο ελληνικός πληθυσμός φτάνει τις 10.000, ενώ το εμπόριο, η ναυτιλία, οι τέχνες βρίσκονται σε χέρια ελληνικά και πλήθος από βιοτεχνίες ακμάζει.

Απελευθέρωση - Νεώτεροι χρόνοι

Ο 20ος αιώνας βρίσκει την Καβάλα στην χρυσή της εποχή. Από το 1903 μέχρι το 1909 οι Έλληνες κάτοικοι, με υψηλό εθνικό φρόνημα, παίρνουν μέρος στον Μακεδονικό αγώνα, καθώς και στην άμυνα κατά της βουλγαρικής προπαγάνδας των κομιτατζήδων.
Τον Οκτώβριο του 1912 βούλγαροι κομιτατζήδες καταλαμβάνουν την Καβάλα χωρίς να αντισταθούν οι Τούρκοι. Ακολουθούν βασανιστήρια, ομηρίες, καταπίεση. Όμως το μήνυμα της ελευθερίας φέρνουν τα ελληνικά καράβια. Μια μοίρα του στόλου με ναυαρχίδα το πασίγνωστο θωρηκτό Αβέρωφ και έχοντας βάση τη Θάσο, περιπολεί στα νερά της Καβάλας. Στις 25 Ιουνίου του 1913 εμφανίζονται ελληνικά σκάφη και το πρωϊ της επομένης, 26 Ιουνίου του 1913, το αντιτορπιλικό Δόξα καταπλέει στον όρμο της Καβάλας και καταλαμβάνει την πόλη. Στις 27 Ιουνίου ο Ναύαρχος Κουντουριώτης με το επιτελείο του μέσα σε μια πανηγυρική ατμόσφαιρα αποβιβάζεται στην Καβάλα και πηγαίνει πρώτα στο Διοικητήριο και έπειτα στην εκκλησία όπου παρίσταται στη δοξολογία που ψάλετε για την απελευθέρωσή της. Το ίδιο απόγευμα στέλνει από το θωρηκτό Αβέρωφ ένα αξέχαστο ραδιοτηλεγράφημα:

" Εξ Αβέρωφ τη 27 Ιουνίου, ώρα 5 και 30' μ.μ. Σήμερον επισήμως προκηρύχθη η κατάληψις της Καβάλας. Εκαθαρίσαμεν τα περίχωρα από τους κομιτατζήδες και ικανούς Βουλγάρους στρατιώτας αδέσποτους. Ο ενθουσιασμός είναι μέγιστος. Οι Τούρκοι συμμετέχουσι πλήρως αυτού. Κουντουριώτης"

Στα 1922 με τη Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών εγκαθίστανται στην Καβάλα 25.000 περίπου πρόσφυγες. Μέχρι το 1930 η οικονομική άνθηση της Καβάλας κορυφώνεται και η πόλη γίνεται το μεγαλύτερο κέντρο επεξεργασίας καπνού της ευρύτερης περιοχής της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Μεγάλες ξένες καπνεμπορικές εταιρείες εγκαθίστανται στην πόλη και η κίνηση του λιμανιού της πολλαπλασιάζεται.
Η άνθηση του καπνεμπορίου και η αύξηση του πληθυσμού έχουν σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία πλατιάς εργατικής τάξης - οι καπνεργάτες υπολογίζονται το 1928 γύρω στους 20.000 - που οργανώνονται σε ισχυρά εργατικά σωματεία και διεκδικούν δυναμικά τα αιτήματά τους. Η κοινωνική φυσιογνωμία της πόλης αλλάζει και οι εργατικές κινητοποιήσεις είναι πολύ συχνές. Ακολουθούν δύσκολα χρόνια. Η δικτατορία του Μεταξά, 0 Β' Παγκόσμιος πόλεμος, ο εμφύλιος. Το καπνεμπόριο συρρικνώνεται, η ανεργία ωθεί τις εργατικές μάζες στη μετανάστευση, ο πληθυσμός μειώνεται και η Καβάλα χάνει, ίσως για πάντα, την προπολεμική αίγλη.

Η οικονομική δραστηριότητα της σημερινής πόλης βασίζεται κυρίως στο εμπόριο, τον τουρισμό, την αλιεία και τη μεταποίηση.

Πηγές: Σπανός Χ. Κωνσταντίνος, Ασημίδου Δ. Μαρία